Poliklorlu Bifeniller (PCB) Nedir? Poliklorlu bifeniller (PCB’ler), 20. yüzyılda sanayileşmenin hız kazanmasıyla birlikte geniş bir kullanım alanı bulan, ancak sonradan çevresel ve sağlık üzerindeki zararlı etkileri nedeniyle yasaklanan kimyasal bileşiklerdir. İlk olarak 1929 yılında ticari üretimine başlanan PCB’ler, 1970’li yıllara kadar birçok endüstride yaygın olarak kullanılmıştır. Bu bileşiklerin yüksek kimyasal stabilitesi, termal dayanıklılığı ve elektriksel yalıtkanlık özellikleri, onları başta transformatörler ve kapasitörler olmak üzere çok sayıda cihazda tercih edilir kılmıştır.
Ancak zamanla PCB’lerin doğada bozulmadan kalabildiği, canlı organizmalarda biriktiği (biyokümülatif) ve toksik etkiler gösterdiği anlaşılmıştır. Bu makalede PCB’lerin kimyasal yapısı, kullanım alanları, çevresel etkileri, insan sağlığına zararları, küresel düzenlemeler, Türkiye’deki uygulamalar ve bertaraf yöntemleri detaylı şekilde ele alınacaktır.
PCB Nedir?
1.1 Kimyasal Yapı
Poliklorlu bifeniller, iki benzen halkasının birleştirilmesiyle oluşan bifenil yapısına çeşitli sayılarda klor atomlarının eklenmesiyle oluşur. Teorik olarak 209 farklı izomer ve kongener formu vardır. PCB’ler oda sıcaklığında renksiz ila açık sarı arası sıvı veya katı halde bulunabilir.
Genel formülü: C₁₂H₁₀₋ₓClₓ (x = 1-10)
Fiziksel-Kimyasal Özellikleri
- Kimyasal stabilite: Yüksek
- Buhar basıncı: Düşük
- Çözünürlük: Suda çok az, yağda yüksek
- Kaynama noktası: 300°C üzeri
- Elektriksel iletkenlik: Düşük (yalıtkan)
Bu özellikler, PCB’lerin endüstride tercih edilmesini sağlamıştır. Ancak doğada kalıcılığı ve çevreye yayılımı da bu özellikleri nedeniyle artmıştır.
PCB’lerin Tarihçesi ve Kullanım Alanları Poliklorlu Bifeniller (PCB) Nedir?
Poliklorlu Bifeniller (PCB) Nedir?
- 1929: ABD’de Monsanto şirketi tarafından ilk ticari üretim
- 1930-1970: Geniş kullanım alanı; transformatörler, kapasitörler, hidrolik sistemler
- 1976: ABD’de üretim ve kullanımının yasaklanması (Toxic Substances Control Act – TSCA)
- 2001: Stockholm Sözleşmesi ile küresel düzeyde yasaklama
Başlıca Kullanım Alanları
- Elektrikli ekipmanlar: Transformatörler, kapasitörler, kondansatörler
- Isı transfer sıvıları
- Hidrolik sistem sıvıları
- Alev geciktirici katkılar
- Boya, vernik ve mastiklerde plastikleştirici
- Karbon kağıdı ve baskı mürekkepleri
- İnşaat malzemelerinde sızdırmazlık malzemesi
PCB’lerin Çevresel Etkileri
Biyolojik Kalıcılık ve Yayılım
PCB’ler çevrede yavaş bozuldukları için uzun süre boyunca toprakta, suda ve havada kalabilirler. Yağda çözünebilirlikleri sayesinde canlı organizmaların yağ dokusunda birikirler (biyokümülasyon).
Biyomagnifikasyon
PCB’ler besin zinciri boyunca daha yüksek trofik seviyelere çıktıkça yoğunlukları artar. Özellikle büyük balıklarda ve kuşlarda tehlikeli seviyelere ulaşabilir.
Toprak ve Su Kirliği
PCB ile kirlenmiş toprak, uzun süre zehirli kalabilir. Ayrıca nehirler ve göller yoluyla denizel ekosistemlere taşınabilir.
Hava Yoluyla Taşınım
PCB’ler atmosferde de hareket edebilir. Bu yüzden kutup bölgeleri gibi uzak ve kirletici kaynağından uzak bölgelerde bile PCB kalıntılarına rastlanabilir.
İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri
Maruz Kalma Yolları
- Kontamine gıdaların tüketimi (özellikle balık ve et)
- Solunum (endüstriyel bölgelerde)
- Cilt teması (tehlikeli atık işleme, boya uygulamaları)
Toksik Etkiler
- Karaciğer hasarı
- Bağışıklık sisteminde zayıflama
- Hormonal bozukluklar (endokrin bozucu etkiler)
- Üreme sorunları (infertilite, doğum kusurları)
- Gelişimsel etkiler (çocuklarda öğrenme güçlükleri)
- Kanser (özellikle karaciğer, safra kesesi)
Uluslararası Kurumların Sınıflandırması
- Dünya Sağlık Örgütü (WHO): Muhtemel insan kanserojeni
- IARC (Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı): Grup 1 kanserojen
PCB’lerin Yasal Düzenlemeleri
Uluslararası
- Stockholm Sözleşmesi (2001): Kalıcı organik kirleticilerin (POP) küresel düzeyde ortadan kaldırılmasını hedefler. PCB, bu sözleşmeye dahil edilmiş başlıca kirleticilerden biridir.
- Basel Sözleşmesi: Tehlikeli atıkların sınırlar ötesi hareketine dair düzenlemeler içerir.
Avrupa Birliği
- REACH Tüzüğü: PCB’lerin üretimi ve ithalatı yasaklanmıştır.
- WEEE Direktifi: Elektronik atıkların yönetimi kapsamında PCB içeren cihazların özel işlem görmesi zorunlu kılınmıştır.
Türkiye’deki Mevzuat
- Kalıcı Organik Kirleticilere İlişkin Yönetmelik (2017)
- Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Kontrolü Yönetmeliği
- Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği
- Çevre ve Şehircilik Bakanlığı denetimleri kapsamında envanter çalışmaları
Bertaraf Yöntemleri
Yakma (İncinereasyon)
- 1200°C üzeri sıcaklıklarda özel fırınlarda yakılarak imha edilir
- Zararlı gazların salımını önlemek için gelişmiş filtreleme sistemleri kullanılır
Kimyasal Ayrıştırma
- Sodyum veya metal bazlı kimyasallarla nötralize edilir
- Laboratuvar koşullarında kontrollü olarak uygulanır
6.3 Biyolojik Arıtım
- Mikroorganizmalarla PCB’lerin yavaş bozulması sağlanır
- Genetik mühendislik sayesinde bozunmayı hızlandırmak mümkündür ancak yaygın değildir
Depolama
- Son çare olarak, yüksek izolasyonlu atık depolama alanlarında gömülür
- Sızıntı riski nedeniyle sürekli izleme gerektirir
Türkiye’de PCB Kirliliği ve Envanter Çalışmaları
Çevresel Durum
- Eski transformatörler ve elektrikli ekipmanlarda PCB mevcudiyeti mümkündür
- Atıl sanayi alanlarında, terk edilmiş elektrik panolarında bulunabilir
Envanter Çalışmaları
- Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından PCB içeren ekipmanların listelenmesi
- 2025 yılına kadar PCB’li ekipmanların bertaraf edilmesi hedefi
Bilinçlendirme Kampanyaları
- Sanayi kuruluşları ve belediyelerle iş birliği
- Geri dönüşüm firmalarının eğitimi
- Tehlikeli atık taşıyıcılarının lisanslandırılması
Alternatifler ve Gelecek Perspektifi
PCB’siz Yalıtkanlar
- Silikon bazlı sıvılar
- Ester bazlı sıvılar
- Su bazlı sistemler
Yeşil Kimya Yaklaşımları
- Doğada bozunabilir, toksik olmayan kimyasalların geliştirilmesi
- Sentez sürecinde çevre dostu teknolojilerin benimsenmesi
Temizleme Teknolojileri
- Fotokatalitik ayrışma
- Plazma teknolojisi ile imha
- Nanoteknoloji destekli absorbanlar
Poliklorlu bifeniller (PCB), insanlık için yararlı olduğu düşünülen ancak çevreye ve insan sağlığına büyük zararlar veren kimyasallardır. Günümüzde üretimi ve kullanımı yasaklanmış olmasına rağmen, geçmişteki kullanım kalıntıları hâlâ doğada ve cihazlarda bulunmaktadır. Bu nedenle bertaraf süreçlerinin doğru yönetilmesi, toplumsal farkındalığın artırılması ve alternatif teknolojilerin desteklenmesi büyük önem taşımaktadır.
Sürdürülebilir bir gelecek için PCB gibi tehlikeli kimyasalların etkili biçimde kontrol altına alınması, çevre politikalarının merkezinde yer almalıdır. Hem bireylerin hem de kurumların sorumluluk alması, temiz bir çevre için vazgeçilmezdir.
